Brown Ik keek maar zag hem niet

Uit diepteonderzoek naar verkeersongevallen blijkt dat een aantal van deze ongevallen (ongevallen dus die ontstonden doordat een bestuurder "wel keek maar hem niet zag") kon ontstaan doordat een bestuurder in de desbetreffende richting keek, maar de persoon of het voertuig niet zag waar hij vervolgens mee botste.

Ivan Brown kreeg opdracht dit fenomeen te onderzoeken. Het rapport dat hij produceerde heet voluit: Brown, I.D., A review of the 'looked but failed to see' accident causation factor, in: Department for Transport, Behavioural Research in Road Safety 2001, Eleventh Seminar.

De complete inhoud van dit seminar kun je hier bekijken: DFT Behavioural research in road safety: eleventh seminar proceedings, je moet daar het 13e deel hebben voor het rapport van Brown.

Bewijzen uit de literatuur ondersteunen de conclusie dat het fenomeen “ik keek maar zag hem niet” relatief belangrijk is voor de verkeersveiligheid. Het is wel belangrijk te beseffen dat het om een fout gaat bij het bewust worden van een gevaar, ondanks het feit dat met aandacht visueel werd gezocht. Brown concludeert dat bestuurders fouten van dit type kunnen maken, vooral in drukke en complexe verkeerssituaties waarin snel naar gevaren moet worden gezocht. De “ik keek maar zag hem niet”-fout kwam in de gegevens van Brown in 17,4% van alle waarnemingsfouten voor als bijdragende factor en in 18,9% van de primaire factoren. Deze fout kwam voor in 20,6% van alle ongevallen op kruispunten, twee en een half keer zoveel als in ongevallen buiten kruispunten.

Brown vond dat deze waarnemingsfout 62% meer voorkwam bij 65+ers dan bij bestuurders van 17-21. Of de omvang van deze verhouding te wijten was aan leeftijdgerelateerde veranderingen aan de ogen of het verwerkingsysteem daar achter kon hij niet vinden. Dit blijft een belangrijke vraag voor verder onderzoek.

Brown meldt nog dat ten tijde van het schrijven van zijn rapport, 2001, duidelijk begon te worden dat de bron van deze waarnemingsfout moest worden gezocht in de rol die aandacht speelt bij visueel zoeken. Een theorie luidt bijvoorbeeld dat bestuurders zich concentreren op onderdelen van het verkeersbeeld die in hun ervaring belangrijke informatie bevatten, ten koste van de aandacht voor andere beelden, die zelfs genegeerd kunnen worden. Zulke bestuurders zullen dus kwetsbaar zijn voor botsingen met voertuigen of voetgangers die onverwacht gedrag vertonen.

Een ander theorie stelt dat verschillende aspecten van visuele stimuli alle parallel, tegelijkertijd, worden vergaard voordat er aandacht aan besteed wordt. Vervolgens dient er via aandacht serieel gekeken te worden naar iedere stimulus, de een na de ander, om er betekenis aan te hechten en eventueel verder te verwerken. Dit zou betekenen dat bestuurders een verkeersbeeld snel scannen op zoek naar één kenmerk van een gevaar, zoals nabijheid en besluiten door te rijden, zonder de nadering van een verder verwijderd, maar sneller rijdend gevaar op te merken.

Aan de andere kant, als een bestuurder snel een beslissing moet nemen in een druk verkeersbeeld, kan hij, foutief, nalaten alle aspecten van één gevaar (plaats, richting, snelheid) samen te voegen tot een samenhangende waarneming van een gevaar, omdat hij het verkeersbeeld te snel heeft gescand. Hij kan zelfs aspecten van verschillende gevaren (sommige gevaarlijk, de andere niet) samenvoegen tot één illusoire waarneming van een veilige situatie.

Deze theorieën leiden tot drie aspecten van de “ik keek wel maar zag hem niet” waarnemingsfout:
- mensen kampen met een beperkte capaciteit voor het verwerken van informatie; dit betekent dat er competitie zal zijn tussen visuele stimuli (die vrachtauto, die motorfiets) voor de aandacht van een bestuurder;
- selectieve aandacht: bepaalde delen van een object in het verkeersbeeld krijgen aandacht, andere niet;
- illusoir samenvallen van aspecten van gevaarlijke en niet gevaarlijke objecten, zodat gevaren in het verkeersbeeld niet correct worden geïdentificeerd.

Deze waarnemingsfout zal meer worden gemaakt naarmate het verkeersbeeld ingewikkelder en drukker is. Na het maken van zo’n fout zullen bestuurders zich waarschijnlijk niet herinneren dat ze het desbetreffende gevaar hadden gezien.